داستان یک محله؛ از روستایی خوش آب‌وهوا تا برج‌های پرزرق و برق
مازندرانی‌ها در قلعه ولنجک
مرضیه موسوی
تا قبل از انقلاب اسلامی، ولنجک خیابان طویلی بود که دو طرفش زمین‌های کشاورزی به چشم می‌خورد و به دانشگاه شهید بهشتی کنونی منتهی می‌شد. در واقع تنها ساختمانی که در این خیابان به چشم می‌خورد ساختمان دانشگاه بود و منظره پس آن، درکه و دربند که چندان دور هم به نظر نمی‌آمدند. ولنجک قدمتی طولانی در تاریخچه تهران دارد اما آنچه از این محله در روزگاران قدیم وجود داشته با آنچه امروز از آن سراغ داریم کمی متفاوت است. این تفاوت را هم گسترش ناگهانی مراکز خرید و آپارتمان‌ها و برج‌های مسکونی و تجاری در این محله رقم زده است.
برگردیم به روزهایی که ولنجک، روستایی در دامنه کوه‌های شمیران بود و از شمال غربی به درکه راه داشت. مناطق شمالی این روستا محل سکونت اهالی بود. جمعیت چندانی هم در این روستا سکونت نداشتند؛ طبق آنچه در کتاب منوچهر ستوده درباره شمیران آمده، نخستین سکنه ولنجک ۶ خانواده از اهالی مازندران بودند که در این روستا ساکن شدند؛ اراضی که به زمین‌های زین‌العابدین امام‌جمعه، امام‌جمعه تهران در دوره قاجار تعلق داشت. ولنجک زمین‌های درختکاری شده‌ای هم داشت که در امتداد رودخانه ولنجک قرار گرفته بودند و به دلیل نزدیکی به آب برای اهالی این محله ارزش زیادی داشت. پایین‌تر، جایی که آب رودخانه روی زمین سوار می‌شد و شیب کمتری داشت، زمین‌های کشاورزی اهالی ولنجک قرار داشت. در شرق و غرب این روستا هم زمین‌های بایری بود که دسترسی چندانی به آب نداشت و برای سیراب کردن آن از حق‌آبه استفاده می‌کردند. طبق اسنادی که از دوره قاجار از این محله به جا مانده برای تعیین حق آبه این زمین‌ها اهالی روستا برای اینکه حق کسی ضایع نشود، قرعه‌کشی کرده بودند.
خانه‌های کاهگلی
مهم‌ترین زمین‌های این روستا، محدوده مشجر و درختکاری شده اطراف رودخانه بود که کسی حاضر به فروش آن نبود. با این حال در دوره پهلوی وقتی تله‌کابین توچال ساخته می‌شد، دولت این زمین‌ها را به زور و با قیمت پایین از اهالی خریداری کرد تا طولانی‌ترین تله‌کابین خاورمیانه در آن ساخته شود. منوچهر ستوده درباره ولنجک در کتاب «جغرافیای تاریخی شمیران» می‌نویسد: «اراضی ولنجک‌آبادکرده میرزا حسن امام‌جمعه ـ پـدر میرزا زین‌العابدین امام‌جمعه، امام‌جمعه تهران در عصر ناصری و مظفری است. میرزا حسن ۵ تا ۶ خانوار از رعایای ایلکا و کمربُن نور را بدین محل آورد، قلعه‌ای برایشان ساخت و آنها را در همانجا سکنا داد.» از این قلعه و نخستین خانه‌های ساخته شده در ولنجک چیزی باقی نمانده است. اما این محله از زمان شکل‌گیری خانه‌هایی کاهگلی با سقف‌هایی چوبی داشت که صاحبخانه‌ها چوب آن را از تنه درختان باغ‌های خود در این روستا تهیه کرده بودند. محصول اصلی زمین‌های کشاورزی ولنجک گندم بود و مازاد مصرف یک سال گندم روستا سر از بازار تهران یا تجریش درمی‌آورد. صیفی‌جات و میوه هم در این اراضی کشت می‌شد و محصول نهایی، نیازهای این روستای کوچک را تأمین می‌کرد.
روستای محصور در تپه‌ماهورها
اطراف روستای ولنجک تپه ماهورهایی بود که این منطقه روستایی را در خود محصور می‌کرد. در واقع ولنجک شبه جزیره‌ای بود که از 3طرف در حصار تپه ماهورها قرار داشت و تنها از شمال به درکه می‌رسید و از دیگر جهات راهی برای رسیدن به این روستا وجود نداشت. ولنجک تا دهه 50 و پیش از ساخت تله کابین توچال شکل و شمایل دیگری داشت و زندگی در این منطقه روستایی بعد از دهه 50 تغییرات زیادی کرد. ساخت این تله کابین از سال 1353 آغاز شد و سال 1357 به اتمام رسید؛ مجموعه‌ای ورزشی که از این سال به بعد اهالی تهران را به بهانه کوهپیمایی و اسکی و بازی و ورزش‌های دیگر به این محله شمال غربی تهران کشانده است و هنوز هم یکی از طولانی‌ترین تله کابین پیوسته دنیا به شمار می‌رود. اراضی اوین و ولنجک درست کنار هم قرار داشت و در دوران قاجار ساکنان این دو روستا برای تعیین مرز دقیق اراضی، خندق‌هایی در این خط مرزی ایجاد کرده بودند و درون این خندق خاک زغال و پوسته تخم‌مرغ ریخته بودند که هیچ‌وقت از بین نرود و این خط آهکی جدل‌ها بر سر مالکیت اراضی را از بین ببرد. علاوه بر بخش‌هایی از این اراضی که به صاحبانشان وفا نکردند و در دهه 50 برای ساخت تله‌کابین توسط دولت خریداری شدند، زمین‌هایی هم در این محدوده بودند که مالکان و کشاورزان ثبت آن در اداره ثبت اسناد را به امروز و فردا موکول کردند. بعد از انقلاب اسلامی این زمین‌ها که مالکان اولیه‌شان از درباریان قاجار بودند، در اختیار ارگان‌های دولتی قرار گرفتند و مثل اغلب زمین‌های بدون سند منطقه در آن دوران، هنوز هم اختلافات سر مالکیت قانونی این زمین‌ها و اراضی در محله وجود دارد. تپه‌های اطراف ولنجک کم‌کم صاف شدند و این روستای آرام و خوش آب و هوا و‌آباد که در دهه۳۰ جمعیتی کمتر از ۵۰ نفر داشت، امروز به یکی از محله‌های پرجمعیت و شلوغ تهران تبدیل شده است.
نامی که هنوز منشأ آن را نمی‌شناسیم
خیابان اعجازی کنونی و مسجدجامع ولنجک جایی است که هسته اصلی روستا در دوره قاجار در آن شکل گرفت. در همین محدوده قبرستانی قدیمی هم وجود داشت که قدمتش مثل مسجد به بیش از ۱۵۰ سال قبل برمی‌گشت و امروز به بوستان اعجازی تبدیل شده است. «علیرضا زمانی» تهران‌شناس درباره علت نامگذاری ولنجک می‌گوید: «نه تنها در منابع مکتوب برای علت نامگذاری ولنجک روایت متقنی وجود ندارد، بلکه در میان روایت‌های شفاهی اهالی هم نمی‌شود به دلیل نامگذاری ولنجک رسید. با وجود این نباید جست وجوها متوقف شود. برای بررسی ابتدا سراغ نام‌های مشابه واژه ولنجک رفتیم و به روستایی با نام ولنجِق در عجب‌شیر مراغه رسیدیم. اما درباره علت نامگذاری ولنجق هم اطلاعات متقنی وجود نداشت. واژه ولنج نخستین بار در دیوان البسه اثر مولانا نظام‌الدین قاری یزدی به کار رفته است. که به این بیت رسیدیم: به نوبت زدن بهر والا ولنج/ زده میخ جهل از دو جانب صرنج. اگرچه واژه صرنج در فرهنگ لغت دهخدا معرب سرنج به معنای یک ماده شیمیایی و نیز به معنای‌سنج است اما هنوز برای واژه ولنج معنایی پیدا نشده. هرچند پیدا کردن معنایی برای واژه ولنج شاید به‌صورت مستقیم ما را به علت نامگذاری ولنجک نرساند اما می‌تواند کلیدی برای گشایش این راز سر به مهر باشد.»
